مفهوم فرهنگ؛ تاریخچه و ارزیابی

کمتر مفهومی به اندازه‌ی «مفهوم فرهنگ» در حوزه‌ی علوم اجتماعی در معرض تفسیرها و تعبیرهای گوناگون بوده است. از این رو، می‌توان گفت مفهوم فرهنگ نه‌تنها دشواری‌های زیاد به بار آورده است، بلکه به سبب تنوع و وسعت معنا، ایجاد وحدت نظر بر سر گستره‌ی موضوعی آن میسر نشده است. با این حال، در هر دوره کوشش‌های تازه‌ای برای طرح دوباره‌ی مفهوم فرهنگ و مسائل آن به‌کار بسته شده است، و حتی برخی از نظریه‌پردازان بر این باورند که می‌توانند حوزه‌ی مسائل فرهنگی را در چارچوب رشته‌ای دانشگاهی و علمی مهار کنند و به نظم درآورند. فرهنگ از مفاهیم پرکاربرد علوم اجتماعی است؛ این در حالی است که در سده‌های اخیر همواره مفهوم فرهنگ چالش‌برانگیز بوده است. متداول‌ترین شیوه‌ی‌ استفاده از آن امروزه تا حدودی با سایر عبارات مانند «سنت»، «تمدن»، «رسم»، «اسطوره»، «چشم‌انداز»، «جهان‌بینی»، «ایدئولوژی»، «گفتمان» و «عادت‌واره» هم‌پوشانی دارد؛ این‌ها به هیچ عنوان به‌طور مستقیم هم‌معنا نیستند، بلکه در فرهنگ واژگان علمیِ اجتماعی، رابطه‌ای نزدیک هرچند اندکی تیره و مبهم با «فرهنگ» دارند. تلاش در راستای تبیین معانی «فرهنگ» و حتی کمک به حل مسائل مفهومی مرتبط با آن می‌تواند از طریق ریشه‌یابی آن تسهیل شود. این کتاب ضمن ریشه‌یابی مفهوم فرهنگ، چهار مفهوم متفاوت «پرورش زیبایی‌شناسانه»، «توسعه‌ای»، «فرهنگ‌ به‌مثابه‌ی شیوه‌های متمایز زندگی» و «فرهنگ به‌مثابه‌ی معناسازی»؛ را در تاریخچه‌ی طولانی و پیچیده‌ی فرهنگ بازنمایی و تبیین می‌کند. به دنبال آن، اینکه مفهوم فرهنگ چگونه در زمینه‌های متفاوت گسترش یافته است مورد بررسی قرار می‌گیرد. در ادامه، مفاهیم مرتبط با فرهنگ اعم از جامعه‌شناسی فرهنگی، مطالعات فرهنگی، محرومیت فرهنگی، چندفرهنگی، فرهنگ دیجیتالی و تضاد فرهنگی از دیدگاه‌های مختلف مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرند. در بخش پایانی کتاب، رابطه‌ی بین استفاده از مفهوم فرهنگ در علوم اجتماعی و نقش آن در ارزیابی مباحث در خصوص اینکه زندگی ارزشمند کدام است، جامعه‌ی آرمانی کدام است، دگرگونی جوامع به چه شیوه‌ای تغییر می‌کند، و اینکه آیا رسوم و فعالیت‌های مردم‌نهاد یا قومی‌ـــ قبیله‌ای درست یا غلط (و مانند آن) هستند به اختصار مورد بحث قرار می‌گیرند.